KUTUP YILDIZI
§ Gök yüzüne serpilmiş olan
gök cisimlerinin, gök kutuplarından geçen bir eksen etrafında
topluca yapmış olduğu dönme hareketine, gök cisimlerinin günlük
hareketi denir. Her gün gök cisimleri Güneş gibi doğmakta, ortak
bir eksen etrafında birer çember yayı çizmekte, meridyenimiz
üzerinde en yüksek noktasına ulaşmakta ve sonra yeniden
alçalarak batmaktadır. Güneş, Ay ve gezegenler de tüm yıldızlar
gibi biraz farklılık göstermekle birlikte, bu toplu harekete
katılmaktadırlar. Yüzyıllar boyu, bu hareketin Yer küre ile bir
ilişkisi olmadığı, bütün gök cisimlerinin Yer çevresinde
dolandığı düşüncesine inanılmıştır. On altıncı yüzyıl
başlarında, G. Galile, bu görüşün doğru olmadığını, dünyanın
döndüğünü söylediği için cezalandırıldı. 1851 ‘de Fransız
fizikçi L. Faucault sarkaç deneyleri ile Yer’in döndüğünü
kanıtladı. Dönen ister Yer küre, isterse gök küresi olsun, bu
dönmenin bir ekseni vardır. Bu eksenin yer küreyi deldiği hayalî
noktalara Yer’in, göğü deldiği noktalara da göğün kutupları
denir. Göğün kutuplarından biri, bizim ülkemizden de görülür ve
Küçük Ayı takım yıldızının en ucunda bulunan Demir Kazık yıldızı
veya Kutup yıldızı olarak tanıdığımız yıldızın çok yakınında
bulunur. Buna kuzey kutup, diğerine de güney kutup denir. Kuzey
yarım küreden, Kutup yıldızı sabit bir yıldız olarak görülmekte
ve onun yöresinde bulunan diğer yıldızlar, onun çevresinde
dolanmaktadır(*).
§
§ Dünya üzerindeki belirli bir noktadan bakıldığında, yılın değişik zamanlarında gökyüzünde değişik takımyıldızlar görülür. Bu, Dünya’nın Güneşin çevresinde dolanmasından kaynaklanır. Yılın bir bölümünde görülebilen bir takımyıldız altı ay sonra görünürde Güneşe daha yakın bir konuma geldiği için geceleri görünmez olur. Bazı takımyıldızlar yalnızca kuzey yarıküreden, bazıları ise yalnızca güney yarıküreden görülebilir. Örneğin, Büyükayı güney yarıküreden, buna karşılık Güneyhaçı da kuzey yarıküreden görülemez.
Her takımyıldızda belirli özellikleriyle öbürlerinden ayırt edilebilen bazı yıldızlar vardır. ... En iyi tanınan takımyıldızlardan biri Büyükayı’dır (Ursa Majör). Bu takımyıldızdaki en parlak yedi yıldızın düzeni çok çeşitli cisimlere benzetilmiş, bu nedenle de takımyıldıza bugüne kadar Saban, Araba, Yedi Öküzler ve Büyük Cezve gibi çeşitli adlar verilmiştir. Cezvenin sapından en uzaktaki iki yıldıza “İşaretçiler” denir, çünkü bunlar bir çizgiyle birleştirildiğinde Kutup Yıldızını gösterirler.
Orion takımyıldızı genellikle bir avcı olarak çizilmiştir; takımyıldızının üç parlak yıldızı bu avcının kuşağını oluşturur. kuzey yarıküreden bakıldığında bu kuşağın üzerinde kalan parlak,sarımsı kırmızı yıldıza İkizlerevi ya da Elcebbar denir; bu yıldızın Latince adı α Orionis ya da Orion’un α yıldızıdır. Kuşağın altında kalan parlak, beyaz yıldız Ayak (Rigel) ya da β Orionis’tir. güney yarıküreden bakıldığında İkizlerevi ile Ayak’ın konumları bunun tam tersidir.
Avcının iki köpeği vardır; bunlardan büyük olanının adı Büyükköpek (Canis Majör), küçüğünkü ise Küçükköpek’tir (Canis Minör). Büyükköpekteki en önemli yıldız, görebildiğimiz bütün yıldızlardan biri olan Akyıldız yada Latince adıyla Sirius’tur (astronomi de α Büyükköpek).
Orion’un yakınında, burçlar kuşağı takımyıldızlarından İkizler (Gemini) yer alır. İkizler’deki en parlak iki yıldız, adlarını Yunan Efsanesinde Zeus’un Ölümsüzlük verdiği oğulları Kastor ve Polydeuskes’ten (Polluks) alan Kastor (astronomide α İkizler) ve Polluks’tur (β İkizler).
Burçlar kuşağının bir başka takımyıldızı, Herakles’in öldürdüğü Nemeia aslanı olduğu varsayılan Aslan’dır (Leo). Aslan’ın en parlak, yani α yıldızı Regulus’tur. Kutup Yıldızının yakınlarındaki Ejderha ya da Latince adıyla Draco takımyıldızı da, adını Herakles’in bir başka kurbanlarından, Hesperidler’in bahçesindeki altın elmalı ağaca bekçilik ettiği kabul edilen ejderha dan alır. Ejderhanın yakınlarında , Çoban (Boötes) takımyıldızı ve bunun parlak, turuncuya çalan kırmızı α yıldızı Arktürüs bulunur.
Orion’u öldüren akrep, Akrep (Scorpius) takımyıldızı olarak görünür. Bunun orta yerinde, bilinen en büyük yıldızlardan biri olan, kırmızımsı renkli Akrep Yüreği ya da Latince adıyla Antares (α Akrep) yer alır. Bu yıldız Güneşten yüzlerce kez daha büyüktür.
Kutup Yıldızı’nın (Polaris) belirlediği Kuzey Kutbu’na en yakın noktadaki en parlak yıldız, Çalgı (Lyra) takımyıldızının α yıldızı olan Vega’dır. Vega’nın yakınında çok soluk bir başka yıldız daha gözükür; ama, bu iki yıldız gerçekte birbirlerine yakın değildirler ve yalnızca Yer’den bakıldığında böyle görünürler.
Perseus’un deniz canavarından kurtardığı karısı Andromeda ve onun annesi Kassiepeia ile babası Kepheus’un adları da takımyıldızlara verilmiştir. Türkçe’de bu takımyıldızlar, sırasıyla Perse (Perseus) ya da Kahraman, Andromeda, Koltuk (Cassopeia) ve sefe (Cepheus) adlarıyla bilinir. Koltuk, Kutup Yıldızı’na göre Büyükayı ile bakışımlı bir konumda bulunduğu için Kolayca tanınabilir. Bu takımyıldızın büyük bir W oluşturan beş parlak yıldızı vardır. Perse’nin β yıldızı Umacı’dır (Algol). Bu yıldıza Algol ya da Türkçe karşılığıyla Umacı adının verilmesi, belki de onun her zaman aynı parlaklıkta olmadığının keşfedilmesinden kaynaklanmıştır. Umacı, üç günden biraz kısa ve düzenli aralıklarla soluklaşıp yeniden eski parlaklığına döner. Bunun nedeni [sebebi], Umacı’nın aslında tek bir yıldız değil, birbirinin çevresinde dolanan ve biri ötekinden çok daha soluk iki yıldız olmasıdır; soluk olan, parlak olan ile Yer’in arasından geçerken öbürünü örter ve parlaklığının azalmasına yol açar.
Güney gökkürenin küçük, ama en ilginç takımyıldızı, Güneyhaçı ya da Latince adıyla Crux ya da Crux Australis’tir. (Crux sözcüğü Latince’de “haç”, autralis ise “güney” anlamına gelir.) Güneyhaçı, güney gökkutbuna oldukça yakın bir bölgede yer alır. Güneyhaçının en parlak ve yıldızları güney gökkutbunun yerini gösterir. Bu iki yıldız, ilk Avrupalı kâşiflere güney denizlerine inme cesaretini veren bir kılavuz işlevi görmüştür.
Yıldızlar ormanına girecek olursak, öyle sürprizlerle karşılaşabiliriz ki! Yandan bakıldığında yamyassı bir yük arabasını andıran Büyükayı, birbiriyle hiç ilgisi olmayan yıldızlardan meydana gelir. Sağ altta bulunan Merak, bize, üstteki komşusu Dübb’den çok daha yakındır. Ve bunların her ikisi de, arabanın başındaki yıldızdan, Alkaid’den pek uzak olan yıldızlardır.
Eğer gökyüzünün bu uzak yıldızlarından birine kadar gidebilip de oradan geriye dönüp bakmış olsaydık, o zaman karşımıza, bizim gökyüzümüz kadar uzak bir gökyüzü çıkardı. Ve bu gökyüzünde bizim Güneşimiz, bir takımyıldız üyesi olarak görünürdü. Çünkü biz, gökyüzünün dışında değil içindeyiz.
Kutup Yıldızı, Küçükayı Takımyıldızının en parlak yıldızıdır. Kutup yıldızı aslında üçlü bir yıldız grubudur; bunlardan Polaris dışındaki öbür ikisi de çıplak gözle görülebilir; bu iki yıldızdan daha parlak olanı ise bir çiftyıldızdır, yani birbiri çevresinde dolanan ikili bir yıldız sistemidir. Ama bu çiftyıldızı oluşturan yıldızlar, ancak bir spektroskopla incelendiğinde birbirinden ayırt edilebilir. Astronomlar, bu aygıtta gözlenen Doppler etkisi sayesinde nasıl dolandığını belirlerler.
Kutup Yıldızı her zaman Polaris değildi. Dünyanın ekseni her 26 bin yılda bir uzayda bir tam daire çizer; astronomide bu olaya yalpalama denir. Yalpalama nedeniyle [sebebiyle] Dünyanın ekseninin yönü değiştiğinden, zaman zaman başka yıldızlar Kutup Yıldızı durumuna gelir. Yaklaşık 12 bin yıl önce Kutup Yıldızı, Çalgı Takımyıldızındaki Vega adlı yıldızdı. Polaris’ten çok daha parlak bir yıldız olan Vega, yaklaşık 12 bin yıl sonra yeniden Kutup Yıldızı olacaktır.
Güney yarıkürede, Kutup Yıldızı’nın karşılığı olacak herhangi bir “Güney yıldızı” yoktur. Güney gökkutbu günümüzde, pek göze çarpmayan bir takımyıldız olan Sekizlik’in içinde yer alır. Güneyhaçı takımyıldızı, Güney Kutbu’nun yönünü gösterir.
Kutupyıldızı’nın kuzey yönünü göstermesinden başka bir özelliği yoktur. Çok ışıklı değildir; üstelik eğer Küçükayı takımyıldızına ait olmasa ve insan gözünün gökyüzünde kolayca seçebileceği Büyükayı’nın komşusu olmasa, bu yıldızın gökküredeki yeri hemen farkedilemez.
Onu ararken önce Büyükayı’nın yeri saptanırsa Kutupyıldızı’nı bulmak kolaylaşır. Ancak bu noktaya dikkat etmek gerekir: Kutupyıldızı, Yer’in ekseni doğrultusunda bulunduğuna göre yerinden kımıldamıyormuş gibi gözükür ama; çevresindeki diğer bütün yıldızlar, dünya onların altında döndüğü için, onlar da Kutupyıldızı’nın etrafında dönüyormuş gözükürler. Bir dolanım 24 saat sürer. Demek ki Büyükayı, gece süresince, saatine göre Kutupyıldızı’nın çevresinde değişik bir yerde olacaktır. onu bulmak için gereğinde baş aşağı bakmak zorunda kalırız.
Kutupyıldızı’na gelince: onun da hiç yerinden oynamadığını söyleyemeyiz. Kuzey yarımkürede yolculuk yaparken kutba ya da ekvatora yaklaşırsak, bu yıldızın da gökyüzünde başucu noktasına kadar yükseldiğini ya da ufuk çizgisine kadar alçaldığını farkederiz. Ekvator çizgisini aşarsak Kutupyıldızı da gözden kaybolur. O zaman yön tâyini için başka yıldızlardan, örneğin güneyi gösteren Güneyhaçı takımyıldızlarından yararlanmalıyız.
Güneyhaçı çok ışık saçar, gökyüzünde yeri kolayca bulunur, ancak yakınında hemen hiç parlak yıldız bulunmayan asıl güney noktasından oldukça uzaktadır. (Bu yarım küredekiler, bu konuda bizler kadar talihli değillerdir.)..
Kutup yıldızı sanıldığının aksine gökyüzündeki en parlak yıldız ya da Dünya’ya en yakın yıldız değildir, parlaklığı 1.97 kadir olup bizden 431 ışık yılı uzaklıkta sıradan bir yıldızdır. Bunun yanında kutup yıldızı aslında üç yıldızdan oluşan bir sistemdir. Ortak kütle merkezleri etrafından dönen bu yıldızlardan diğer ikisi ancak teleskoplarla görülebilir. Cepheid tipi değişken bir yıldız olduğu bilinen kutup yıldızının Hipparcos uydusu tarafından parlaklığının 3.97 gün aralıkla yüzde bir kadir değiştiği gözlenmiştir.
Gökyüzünü sonsuz yarıçapa sahip dev bir küre gibi hayal ederek Dünya’nın kutup noktasını bu küre üzerindeki izdüşümünü aldığımızda gökyüzünün kutbunu buluruz. Polaris bu noktaya çok yakın olduğundan dolayı biz onu kutup yıldızı olarak adlandırıyoruz. Fakat bu hep böyle kalmayacak. Dünya kendi ekseni etrafında dönerken tıpkı çocukluğumuzda fırlattığımız topaç gibi hareket eder. Kendi etrafında dönerken aynı zamanda dönme ekseni de daire çizer.
Biliyorsunuz ki yerin dönme ekseni 23.5 derecelik bir eğime sahip. Bu nedenledir ki, bugün Kutup Yıldızı olarak bilinen yıldızın yerine, bir kaç bin yıl sonra Vega Kutup Yıldızı olacaktır. Kutup Yıldızının kutup noktasına en yakın olacağı zaman 2105 yılıdır ve 27' kadardır. Günümüzde ise bu uzaklık 1 derece kadardır. Milatdan Önce (MÖ) Ejderha Takımyıldızının kuyruğundaki 3. yıldız olan Thuban Kutup Yıldızı idi. 5000 yıl kadar sonra da Cepheus Takımyıldızının Alderamin adlı yıldızı Kutup yıldızı olacak. Çalgı (Lyra) Takımyıldızının en parlak yıldızı olan Vega ise, 12 000 yıl kadar sonra bu konuma gelecek.
KUTUP YILDIZI NASIL BULUNUR?
Kutup Yıldızını bulmak için belirgin bazı yıldız guruplarını bilmek gereklidir. Büyük Ayı yıldız gurubu 7 yıldızdan oluşur. Görünümü eğik duran kahve cezvesine benzer. Sapın karşısında yer alan kenarın uzunluğunu 5 ile çarptığımızda, kenar yönünde Kutup Yıldızını buluruz. Kutup Yıldızını doğru bulduğumuzdan emin olmak için beş yıldızdan oluşan Cassiopeia yıldız gurubunu kullanırız. Büyük Cassiopeia 'nin ortasındaki yıldız, Kutup Yıldızı doğrultusundadır. (Bu metot kuzey yarımküre için geçerlidir.)
İlk olarak Kutup Yıldızını bulmak için öncelikle bir pusula yardımı ile kuzey istikametine yönelin. Başınızı yerden yaklaşık 45º derecelik bir açıyla gökyüzüne doğru kaldırın. Kutup Yıldızını parlaklığıyla değil, yakınlarında kendisi kadar parlak yıldızlar bulunmamasından dolayı kolaylıkla fark edeceksiniz. Doğrulama için de aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi Büyük Ayı yıldız grubunu bularak, sapının karşısında kalan son iki yıldızın oluşturduğu doğrultunun Kutup Yıldızını gösterdiğini teyit ediniz. Büyük Ayı yıldız grubunun son iki yıldızı arasındaki mesafe x ise Kutup Yıldızı ile bu iki yıldız arasındaki mesafe 5x olmalıdır.
§
§ Dünya üzerindeki belirli bir noktadan bakıldığında, yılın değişik zamanlarında gökyüzünde değişik takımyıldızlar görülür. Bu, Dünya’nın Güneşin çevresinde dolanmasından kaynaklanır. Yılın bir bölümünde görülebilen bir takımyıldız altı ay sonra görünürde Güneşe daha yakın bir konuma geldiği için geceleri görünmez olur. Bazı takımyıldızlar yalnızca kuzey yarıküreden, bazıları ise yalnızca güney yarıküreden görülebilir. Örneğin, Büyükayı güney yarıküreden, buna karşılık Güneyhaçı da kuzey yarıküreden görülemez.
Her takımyıldızda belirli özellikleriyle öbürlerinden ayırt edilebilen bazı yıldızlar vardır. ... En iyi tanınan takımyıldızlardan biri Büyükayı’dır (Ursa Majör). Bu takımyıldızdaki en parlak yedi yıldızın düzeni çok çeşitli cisimlere benzetilmiş, bu nedenle de takımyıldıza bugüne kadar Saban, Araba, Yedi Öküzler ve Büyük Cezve gibi çeşitli adlar verilmiştir. Cezvenin sapından en uzaktaki iki yıldıza “İşaretçiler” denir, çünkü bunlar bir çizgiyle birleştirildiğinde Kutup Yıldızını gösterirler.
Orion takımyıldızı genellikle bir avcı olarak çizilmiştir; takımyıldızının üç parlak yıldızı bu avcının kuşağını oluşturur. kuzey yarıküreden bakıldığında bu kuşağın üzerinde kalan parlak,sarımsı kırmızı yıldıza İkizlerevi ya da Elcebbar denir; bu yıldızın Latince adı α Orionis ya da Orion’un α yıldızıdır. Kuşağın altında kalan parlak, beyaz yıldız Ayak (Rigel) ya da β Orionis’tir. güney yarıküreden bakıldığında İkizlerevi ile Ayak’ın konumları bunun tam tersidir.
Avcının iki köpeği vardır; bunlardan büyük olanının adı Büyükköpek (Canis Majör), küçüğünkü ise Küçükköpek’tir (Canis Minör). Büyükköpekteki en önemli yıldız, görebildiğimiz bütün yıldızlardan biri olan Akyıldız yada Latince adıyla Sirius’tur (astronomi de α Büyükköpek).
Orion’un yakınında, burçlar kuşağı takımyıldızlarından İkizler (Gemini) yer alır. İkizler’deki en parlak iki yıldız, adlarını Yunan Efsanesinde Zeus’un Ölümsüzlük verdiği oğulları Kastor ve Polydeuskes’ten (Polluks) alan Kastor (astronomide α İkizler) ve Polluks’tur (β İkizler).
Burçlar kuşağının bir başka takımyıldızı, Herakles’in öldürdüğü Nemeia aslanı olduğu varsayılan Aslan’dır (Leo). Aslan’ın en parlak, yani α yıldızı Regulus’tur. Kutup Yıldızının yakınlarındaki Ejderha ya da Latince adıyla Draco takımyıldızı da, adını Herakles’in bir başka kurbanlarından, Hesperidler’in bahçesindeki altın elmalı ağaca bekçilik ettiği kabul edilen ejderha dan alır. Ejderhanın yakınlarında , Çoban (Boötes) takımyıldızı ve bunun parlak, turuncuya çalan kırmızı α yıldızı Arktürüs bulunur.
Orion’u öldüren akrep, Akrep (Scorpius) takımyıldızı olarak görünür. Bunun orta yerinde, bilinen en büyük yıldızlardan biri olan, kırmızımsı renkli Akrep Yüreği ya da Latince adıyla Antares (α Akrep) yer alır. Bu yıldız Güneşten yüzlerce kez daha büyüktür.
Kutup Yıldızı’nın (Polaris) belirlediği Kuzey Kutbu’na en yakın noktadaki en parlak yıldız, Çalgı (Lyra) takımyıldızının α yıldızı olan Vega’dır. Vega’nın yakınında çok soluk bir başka yıldız daha gözükür; ama, bu iki yıldız gerçekte birbirlerine yakın değildirler ve yalnızca Yer’den bakıldığında böyle görünürler.
Perseus’un deniz canavarından kurtardığı karısı Andromeda ve onun annesi Kassiepeia ile babası Kepheus’un adları da takımyıldızlara verilmiştir. Türkçe’de bu takımyıldızlar, sırasıyla Perse (Perseus) ya da Kahraman, Andromeda, Koltuk (Cassopeia) ve sefe (Cepheus) adlarıyla bilinir. Koltuk, Kutup Yıldızı’na göre Büyükayı ile bakışımlı bir konumda bulunduğu için Kolayca tanınabilir. Bu takımyıldızın büyük bir W oluşturan beş parlak yıldızı vardır. Perse’nin β yıldızı Umacı’dır (Algol). Bu yıldıza Algol ya da Türkçe karşılığıyla Umacı adının verilmesi, belki de onun her zaman aynı parlaklıkta olmadığının keşfedilmesinden kaynaklanmıştır. Umacı, üç günden biraz kısa ve düzenli aralıklarla soluklaşıp yeniden eski parlaklığına döner. Bunun nedeni [sebebi], Umacı’nın aslında tek bir yıldız değil, birbirinin çevresinde dolanan ve biri ötekinden çok daha soluk iki yıldız olmasıdır; soluk olan, parlak olan ile Yer’in arasından geçerken öbürünü örter ve parlaklığının azalmasına yol açar.
Güney gökkürenin küçük, ama en ilginç takımyıldızı, Güneyhaçı ya da Latince adıyla Crux ya da Crux Australis’tir. (Crux sözcüğü Latince’de “haç”, autralis ise “güney” anlamına gelir.) Güneyhaçı, güney gökkutbuna oldukça yakın bir bölgede yer alır. Güneyhaçının en parlak ve yıldızları güney gökkutbunun yerini gösterir. Bu iki yıldız, ilk Avrupalı kâşiflere güney denizlerine inme cesaretini veren bir kılavuz işlevi görmüştür.
Yıldızlar ormanına girecek olursak, öyle sürprizlerle karşılaşabiliriz ki! Yandan bakıldığında yamyassı bir yük arabasını andıran Büyükayı, birbiriyle hiç ilgisi olmayan yıldızlardan meydana gelir. Sağ altta bulunan Merak, bize, üstteki komşusu Dübb’den çok daha yakındır. Ve bunların her ikisi de, arabanın başındaki yıldızdan, Alkaid’den pek uzak olan yıldızlardır.
Eğer gökyüzünün bu uzak yıldızlarından birine kadar gidebilip de oradan geriye dönüp bakmış olsaydık, o zaman karşımıza, bizim gökyüzümüz kadar uzak bir gökyüzü çıkardı. Ve bu gökyüzünde bizim Güneşimiz, bir takımyıldız üyesi olarak görünürdü. Çünkü biz, gökyüzünün dışında değil içindeyiz.
Kutup Yıldızı, Küçükayı Takımyıldızının en parlak yıldızıdır. Kutup yıldızı aslında üçlü bir yıldız grubudur; bunlardan Polaris dışındaki öbür ikisi de çıplak gözle görülebilir; bu iki yıldızdan daha parlak olanı ise bir çiftyıldızdır, yani birbiri çevresinde dolanan ikili bir yıldız sistemidir. Ama bu çiftyıldızı oluşturan yıldızlar, ancak bir spektroskopla incelendiğinde birbirinden ayırt edilebilir. Astronomlar, bu aygıtta gözlenen Doppler etkisi sayesinde nasıl dolandığını belirlerler.
Kutup Yıldızı her zaman Polaris değildi. Dünyanın ekseni her 26 bin yılda bir uzayda bir tam daire çizer; astronomide bu olaya yalpalama denir. Yalpalama nedeniyle [sebebiyle] Dünyanın ekseninin yönü değiştiğinden, zaman zaman başka yıldızlar Kutup Yıldızı durumuna gelir. Yaklaşık 12 bin yıl önce Kutup Yıldızı, Çalgı Takımyıldızındaki Vega adlı yıldızdı. Polaris’ten çok daha parlak bir yıldız olan Vega, yaklaşık 12 bin yıl sonra yeniden Kutup Yıldızı olacaktır.
Güney yarıkürede, Kutup Yıldızı’nın karşılığı olacak herhangi bir “Güney yıldızı” yoktur. Güney gökkutbu günümüzde, pek göze çarpmayan bir takımyıldız olan Sekizlik’in içinde yer alır. Güneyhaçı takımyıldızı, Güney Kutbu’nun yönünü gösterir.
Kutupyıldızı’nın kuzey yönünü göstermesinden başka bir özelliği yoktur. Çok ışıklı değildir; üstelik eğer Küçükayı takımyıldızına ait olmasa ve insan gözünün gökyüzünde kolayca seçebileceği Büyükayı’nın komşusu olmasa, bu yıldızın gökküredeki yeri hemen farkedilemez.
Onu ararken önce Büyükayı’nın yeri saptanırsa Kutupyıldızı’nı bulmak kolaylaşır. Ancak bu noktaya dikkat etmek gerekir: Kutupyıldızı, Yer’in ekseni doğrultusunda bulunduğuna göre yerinden kımıldamıyormuş gibi gözükür ama; çevresindeki diğer bütün yıldızlar, dünya onların altında döndüğü için, onlar da Kutupyıldızı’nın etrafında dönüyormuş gözükürler. Bir dolanım 24 saat sürer. Demek ki Büyükayı, gece süresince, saatine göre Kutupyıldızı’nın çevresinde değişik bir yerde olacaktır. onu bulmak için gereğinde baş aşağı bakmak zorunda kalırız.
Kutupyıldızı’na gelince: onun da hiç yerinden oynamadığını söyleyemeyiz. Kuzey yarımkürede yolculuk yaparken kutba ya da ekvatora yaklaşırsak, bu yıldızın da gökyüzünde başucu noktasına kadar yükseldiğini ya da ufuk çizgisine kadar alçaldığını farkederiz. Ekvator çizgisini aşarsak Kutupyıldızı da gözden kaybolur. O zaman yön tâyini için başka yıldızlardan, örneğin güneyi gösteren Güneyhaçı takımyıldızlarından yararlanmalıyız.
Güneyhaçı çok ışık saçar, gökyüzünde yeri kolayca bulunur, ancak yakınında hemen hiç parlak yıldız bulunmayan asıl güney noktasından oldukça uzaktadır. (Bu yarım küredekiler, bu konuda bizler kadar talihli değillerdir.)..
Kutup yıldızı sanıldığının aksine gökyüzündeki en parlak yıldız ya da Dünya’ya en yakın yıldız değildir, parlaklığı 1.97 kadir olup bizden 431 ışık yılı uzaklıkta sıradan bir yıldızdır. Bunun yanında kutup yıldızı aslında üç yıldızdan oluşan bir sistemdir. Ortak kütle merkezleri etrafından dönen bu yıldızlardan diğer ikisi ancak teleskoplarla görülebilir. Cepheid tipi değişken bir yıldız olduğu bilinen kutup yıldızının Hipparcos uydusu tarafından parlaklığının 3.97 gün aralıkla yüzde bir kadir değiştiği gözlenmiştir.
Gökyüzünü sonsuz yarıçapa sahip dev bir küre gibi hayal ederek Dünya’nın kutup noktasını bu küre üzerindeki izdüşümünü aldığımızda gökyüzünün kutbunu buluruz. Polaris bu noktaya çok yakın olduğundan dolayı biz onu kutup yıldızı olarak adlandırıyoruz. Fakat bu hep böyle kalmayacak. Dünya kendi ekseni etrafında dönerken tıpkı çocukluğumuzda fırlattığımız topaç gibi hareket eder. Kendi etrafında dönerken aynı zamanda dönme ekseni de daire çizer.
Biliyorsunuz ki yerin dönme ekseni 23.5 derecelik bir eğime sahip. Bu nedenledir ki, bugün Kutup Yıldızı olarak bilinen yıldızın yerine, bir kaç bin yıl sonra Vega Kutup Yıldızı olacaktır. Kutup Yıldızının kutup noktasına en yakın olacağı zaman 2105 yılıdır ve 27' kadardır. Günümüzde ise bu uzaklık 1 derece kadardır. Milatdan Önce (MÖ) Ejderha Takımyıldızının kuyruğundaki 3. yıldız olan Thuban Kutup Yıldızı idi. 5000 yıl kadar sonra da Cepheus Takımyıldızının Alderamin adlı yıldızı Kutup yıldızı olacak. Çalgı (Lyra) Takımyıldızının en parlak yıldızı olan Vega ise, 12 000 yıl kadar sonra bu konuma gelecek.
KUTUP YILDIZI NASIL BULUNUR?
Kutup Yıldızını bulmak için belirgin bazı yıldız guruplarını bilmek gereklidir. Büyük Ayı yıldız gurubu 7 yıldızdan oluşur. Görünümü eğik duran kahve cezvesine benzer. Sapın karşısında yer alan kenarın uzunluğunu 5 ile çarptığımızda, kenar yönünde Kutup Yıldızını buluruz. Kutup Yıldızını doğru bulduğumuzdan emin olmak için beş yıldızdan oluşan Cassiopeia yıldız gurubunu kullanırız. Büyük Cassiopeia 'nin ortasındaki yıldız, Kutup Yıldızı doğrultusundadır. (Bu metot kuzey yarımküre için geçerlidir.)
İlk olarak Kutup Yıldızını bulmak için öncelikle bir pusula yardımı ile kuzey istikametine yönelin. Başınızı yerden yaklaşık 45º derecelik bir açıyla gökyüzüne doğru kaldırın. Kutup Yıldızını parlaklığıyla değil, yakınlarında kendisi kadar parlak yıldızlar bulunmamasından dolayı kolaylıkla fark edeceksiniz. Doğrulama için de aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi Büyük Ayı yıldız grubunu bularak, sapının karşısında kalan son iki yıldızın oluşturduğu doğrultunun Kutup Yıldızını gösterdiğini teyit ediniz. Büyük Ayı yıldız grubunun son iki yıldızı arasındaki mesafe x ise Kutup Yıldızı ile bu iki yıldız arasındaki mesafe 5x olmalıdır.
Not = Büyük Ayı ve
Cassiopeia yıldız grupları hareket halinde olduklarından yukarıdaki
şekildeki konumlarda olmaya bilirler. Örneğin Büyük Ayı yıldız
grubu kutup yıldızının üstünde, sağında, solunda, ... olabilir.
§
Kuzey yarım kürede KÜÇÜK AYI tüm
yıl boyunca tüm gece görünür. 30
derece kuzey enleminin ( Arizona, İspanya, Türkiye) güneyinde
ufka yaklaşacaktır. Güney kürede yaşayanlar için görünmez olur.
Küçük Ayı, bulma haritaları yardımıyla kolayca bulunabilir,
fakat, Dünya’nın dönmesi nedeniyle, gökyüzündeki görünüşünün
sürekli değiştiğini hesaba katın. Dolayısıyla, takım
yıldızların yönlenişi yukarıda verilen görüntülerle her zaman
aynı değildir. Gözlem mevsimi ve gözlem zamanına bağlı olarak,
gökyüzünde farklı göründüğünü fark edeceksiniz. Yandaki şekil
bunu göstermeye çalışmaktadır (büyütmek için tıklayın).
Büyük Ayı yardımıyla, kutup yıldızını ve
böylece Küçük Ayı’yı bulmak kolaylaşır.
AVCI hem KUZEY hem de GÜNEY
YARIMKÜRE’den görünür. Avcı’yı gözlemenin en iyi zamanı Kasım
başından Mart ortalarına kadardır. Doğma ve batma zamanları
gerçek gözlem yerine bağlıdır. Avcı’nın görünüşü de gözlem
yerine bağlıdır. Güneyde ‘tepe taklak’tır ( kuzeydeki görünümüne
göre).
KUTUP YILDIZI İLE ALAKALI RESİMLER
DÜNYA ve POLARIS
* * * * * * * * * * *
POLARIS - THUBAN ve VEGA YILDIZLARI
* * * * * * * * * * *
Küçük Ayı Takımyıldızı
Büyük Ayı Takımyıldızı
* BU SAYFA Özbağlı Abdülhakim ALTUNTOP TARAFINDAN HAZIRLANMIŞDIR.