ZAMAN NEDİR?
*
Alm.
Zeit
(f),
Fr.
Temps
(m),
İng.
Time.
Değişmekte olan bir standart hâdiseyle
kıyaslanarak ölçülen; başlangıç ve son kabul edilebilecek iki
hâdise veya vakit arasında geçen müddet (süre). Zamanın
ölçülmesinde ekseriya bir sarkacın salınımı,
dünyânın dönüşü veya bir elektromanyetik radyasyonun titreşimi gibi
devrî (periyodik) bir hâdise esas alınır. SI (Systeme
International) birim sisteminde zaman
birimi olan sâniye, sezyum elementinin tayfındaki çizgiler
kullanılarak tespit edilmektedir. Buna göre 1 sâniye (1 s) sezyum
133 atomunun en düşük enerjiye sâhip olduğu haldeki iki çok yakın
seviye arasındaki geçişte ortaya çıkan
radyasyonun titreşiminde 9.192.631.770 periyod
meydana gelmesi için geçen müddet olarak târif edilir. Bu müddet
sezyum saati (atom saati) kullanılarak ölçülür. Daha önceleri 1
sâniye 1 ortalama güneş gününün 86.400’de biri olarak târif
edilirdi. Hâlen bu târif de kullanılmaktadır.
İnsanlar çok eski
zamanlardan beri güneşin ve ayın hareketlerinden zamanı ölçmek
maksadıyla faydalanmışlardır. Bir günden veya aydan daha uzun
müddetlerin ölçülmesi ise hava durumunda, hayvanların
davranışlarında ve bitkilerin görünüşlerinde bâriz değişikliklerin
meydana geldiği mevsimler esas alınmıştır. Zirâat ve hayvancılıkta
faaliyetler için zaman ölçüsü olarak mevsimler esas alınır. Daha
uzun müddetleri, meselâ târihî bir hâdisenin zaman içinde yerini
veya bir kimsenin yaşını ifâde etmek için ise bâzı hâdiseler
başlangıç veya referans noktası olarak kullanılmıştır. Bunlar
önemli kıtlık, bolluk, soğuk veya sıcak, salgın hastalık, harp veya
bir hükümdarın idâreyi ele alması gibi önemli hâdiseler olmuştur.
Daha da uzun zaman parçalarını meselâ, târihî devirleri ifâde etmek
için tesiri devam etmekte olan büyük bir değişikliğin başlangıcı,
meselâ, peygamberlerin gelişi ve dînin yayılışında önemli târihler
esas alınmıştır. Bu şekilde takvimler ortaya çıkmıştır.
Güneşin günlük
görünen hareketinde aynı noktadan müteâkip iki
geçişi arasında geçen zaman gün olarak târif edilmiştir.
Bâzı iptidâî topluluklarda bunun yerine iki uyku veya karanlık
arasındaki zaman esas alınmıştır. Medenî topluluklarda ise gün
içinde taksimât yapılmış ve; yalın gözle rasat edilmesi kolaylıkla
mümkün olabilen akşam veya güneşin batışı (gurûb,
“sunset”), yatsı veya yıldızların
görünmesi ve gökyüzünün tamâmen kararması (işâ,
“end of evening
twilight”), gece yarısı (midnight),
imsak veya gökyüzünün aydınlanarak yıldızların kaybolması (fecr,
“morning twilight”),
sabah veya güneşin doğuşu (tulû-ı şems, “sunrise”),
güneşin ufuktan bir mızrak boyu yükselerek bakılamayacak kadar
parlaklaşması (işrak vakti), gündüz
zamânının ikinci dörtte biri (duhâ
vakti), öğle veya zevâl (zuhr, “noon,
midday”), ikindi veyâ gündüzün takriben
üçüncü dörtte biri (asr, “late
afternoon”), güneşin ufka bir mızrak
boyu yaklaşması ve yalın gözle bakılabilecek kadar sararması (isfirar)
vakitleri tespit edilmiştir. Böylece gün, güneşin aydınlatmasına
bağlı olarak parçalara ayrılmış olmaktadır. Bu bölünüş ekvatordan
uzaklaşıldıkça mevsimden mevsime
değişmektedir. Mekanik (kumlu, sulu veya rakkaslı) saat
makinalarının yapılması ve kullanılması
ile bir günü, uzunlukları birbirine eşit parçalara bölmek mümkün
olmuştur. Bir yıl içinde gündüzlerin ortalama uzunluğu ile
gecelerin ortalama uzunluğu takriben birbirine eşittir. Ortalama
gündüz 12 saat ve ortalama gece de 12 saat olmak üzere 1 gün 24
saate ayrılmıştır. (Bir dâire sâdece cetvel ve pergel kullanılarak
2, 3, 6, 12, 24,... parçaya kolayca bölünebilmektedir.) Günlerin
saatlere bölünmesi, zamânımızda nakliyat, haberleşme ve ticâretin
yaygınlaşması ve hızlanması neticesinde büyük önem kazanmıştır.
Günden daha uzun
bir müddet olarak da esası daha çok insan hayâtını tanzim eden dînî
âdetlere dayalı ve 7 günden meydana gelen hafta kabul
edilmiştir. Ticârî ve idârî bakımdan da haftanın belirli günlerinde
belirli işlerin yapılması, muayyen günlerde muayyen saatlerde
çalışmanın tâtil edilmesi ve ibâdet yapılması bütün dünyâda içtimâî
hayâtın bir parçasıdır. Haftanın müddet ve başlangıç ve bitiş
günleri bakımından ay veya güneşin devrî hareketiyle hiçbir
münâsebeti bulunmamaktadır.
Ay ise, arzın
uydusu olan ayın hareketine, daha doğrusu ayın görünüşüne dayanan
bir zaman ölçüsüdür. Yeni ayın müteakip iki görünüşü veya iki
ictima veya kavuşum (lunation)
arasında geçen takriben 29.5, (29.530) ortalama güneş günü
uzunluğundaki müddet “1 ay” dır. 12 kamerî (lunar)
ay takriben 354 gün veya 1 kamerî yıl olmaktadır. Bu kamerî yıl
ortalama güneş yılından yaklaşık 11.25 gün daha kısa olduğundan
kamerî ayların yeri güneş yılı içinde değişir. Bu sebeple kamerî
yılbaşı tropik yıla göre her yıl takriben 11 gün daha önce olmakta
ve her mevsimi dolaşarak takriben 33.5 tropik yılda bir aynı
mevsime gelmektedir. Buna karşılık arzın güneş etrâfında bir tam
devir yapması için geçen müddet de dünyânın kendi ekseni etrâfında
tam sayıda devrine veya tam güne tekâbül etmemektedir. Bir güneş
yılı (tropik, dönencel yıl) ortalama güneş zamanı cinsinden 365,24
2216 gün, yâni 365 gün 5 saat 48 dakika 46 sâniyedir. Bu sebeple
takvimin güneş yılına uydurulabilmesi için esas olarak 365 günlük
bir yılı aldıktan sonra takriben dörtte bir günlük fazlalık için
bâzı düzenlemelerin getirilmesi gerekmiştir. Ayların farklı fakat
birbirine yakın gün sayısına sâhip olarak seçilmesi ve artık (kebîse)
yıl fikri bu sebeplerle ortaya çıkmıştır. Artık yılda Şubat 29
(diğerlerinde 28) gün olur. 4 ile tam bölünen yıllar artık yıl
alınır, ancak sonu 00 ile biten 2000, 2100, 2200 gibi yılların 400
ile bölünmeyenleri artık yıl alınmaz.
M.Ö. 1 Ocak 4713
yılı öğle ânından îtibâren geçen gün sayısına
Juliyen târihi denir. Güneşin meyl
(deklinasyon) ve tâdil-i zaman (zaman
denklemi) değeri hesabı gibi işlemlerde kullanılır. Böyle
düzenlemelerle takvimde yılın aynı mevsimine aynı ayların isâbet
etmesi temin edilmeye çalışılmıştır.
Bu maksatla
güneşin yıllık görünen hareketi sırasında hizâsında bulunduğu takım
yıldızları güneş doğmadan hemen önce ve battıktan hemen sonra rasat
edilerek tespit edilmiştir. Böylece yılbaşı günü güneşin tutulma
çemberi (ekliptik dâire-i husuf)
üzerindeki yerine bağlanabilmekte, inkılap (solstice)
ve itidâl (equinoks) (günberi ve
günöte) noktalarına göre yeri belirlenebilmekteydi. Ancak bu usûl
de istenen hassâsiyette değildi. Çünkü mevsimler hem arzın güneş
etrâfında yörüngesi üzerindeki yerine ve hem de arzın mihverinin bu
yörünge düzlemi ile yaptığı açıya bağlıdır. İtidâl noktalarının
yerlerinin zamanla değiştiğinin M.Ö. 130 yıllarında fark edildiği
kaydedilmiştir. İtidâl veya ekinoks noktalarının gerileme (precession)
hareketinin sebebi arzın mihverinin (ekliptik
ile yaptığı açının ortalama değeri pek değişmemekle birlikte) bir
eksen etrâfında takriben 25.000 yılda bir devir yapacak şekilde
dönmesidir. Bu düzeltmeler de yapılarak bilhassa
jeodezik ve astronomik maksatlarla daha
hassas zamanlar târif edilmiştir.
Standart zaman
(Müşterek zaman):
Boylamları farklı,
birbirlerinden ayrı olan ve hızlı ulaşım ve haberleşme bağlantısı
bulunmayan şehirlerde her bir şehrin kendi mahallî zamânını
kullanması ticârî ve idârî bakımdan bir mahzur doğurmaz. Önceleri
her şehir kendi mahallî zamânını kullanırdı. Sonra haberleşme ve
ulaşımın hızlanması neticesinde karışıklıklar ve yanlış anlamalar
olmaya başladı. Bu karışıklığı ortadan kaldırmak için 1870
yıllarında başlayan arayışlar Kanada’da
Sanford Fleming ve Amerika
Birleşik Devletlerinde Charles F. Dowd’un
da ileri sürdükleri 15 meridyen derecelik zaman dilimleri fikrinin
umûmî kabul görmesiyle neticelendi. Günümüzde zaman veya saat
dilimleri Greenwich’ten îtibâren
sayılmaktadır. Her birisi 1 saatlik olmak üzere 24 adet zaman
dilimi vardır.
Günümüzde
Avrupa’da; Batı Avrupa ve Doğu Avrupa zamanları kullanılmaktadır.
Bu usûlde, her zaman diliminde, o dilime âit standart meridyenin
mahallî vasatî (yerel ortalama) zamanı kullanılır. Böylece zamanın
bilindiği belirli bir yerden meridyen derecesi cinsinden uzaklığı
bilinen yerlerdeki zaman hesaplanabilmektedir. Zaman dilimleri
haritasından da görülebileceği gibi bâzı dilimlerde husûsî
durumları olan bölgelerin bulunması sebebiyle dilim sınırları
meridyen dâirelerini aynen tâkip etmemiş, hattâ kaymalar
yapılmıştır. On ikinci zaman diliminin içinde bulunan 180° tul veya
boylam dâiresi ise “târih çizgisi” kabul edilmiştir. Bu çizginin
hemen batısında bulunan memleketler doğusundakilerden veya
Greenwich’ten bir takvim günü
ileridedir. Bu çizgi bir memleketi, meselâ Yeni
Zelenda’yı ortasından ikiye
ayırmayacak şekilde bir kırık çizgi
olarak geçirilmiştir. Bu düzenlemeler ticârî ve idârî bakımdan
belirlilik temin ederek karışıklıkları ortadan kaldırmak maksadıyla
yapılmıştır. Bu şehrin hangi zaman diliminde olduğu bilindiği
takdirde bulunulan yer ile ortalama standart zaman farkı
bulunabilir. Her zaman dilimi içindeki yerlerde o dilimin standart
meridyenine âit mahallî vasatî zaman kullanılmaktadır. Meselâ:
Türkiye’nin içinde
bulunduğu ve Greenwich’ten 2 saat
ileride olan zaman diliminin standard
meridyeni 30° Doğu meridyenidir. Türkiye toprakları takriben 26,5°
ilâ 44,5° tul dâireleri (meridyenleri) arasında yer aldığından doğu
ve batı uçları arasındaki mahallî zevâlî zaman farkı (18°x4
dak/°)= 72 zaman dakikasıdır. İzmit
şehrinden geçen standart meridyenden ise Türkiye’nin doğu ucunda
-58 dakika batı ucunda +14 dakika fark vardır. Yâni Ağrı’da
Ağrı’nın mahallî vasatî, zevalî zamânından 58 dakika geride olan;
Edirne ve Ezine’de ise bu şehirlerin mahallî, vasatî zamanından
takriben 14 dakika ileri olan Türkiye standart vasatî zamanı
kullanılmaktadır.
Günlerin uzun
olduğu, güneşin erken doğduğu mevsimlerde bâzı memleketlerde
standart zamandan 1 saat ileride olan daha doğudaki komşu dilimin
standart zamanı kullanılmaktadır. Yaz zamanı (summer
time), ileri saat veya ileri zaman olarak isimlendirilen bu
tatbikat ise gün ışığından daha uzun bir müddet istifâde etmek
maksadı ile yapılmaktadır. Bilhassa topraklarının büyük kısmı
standart meridyenin doğusunda bulunan memleketlerde resmî, idârî,
mesâî bakımından gün ışığından istifâde edilen zaman arttırılmış
olmaktadır.
Günlük zaman
başlangıcı olarak günümüzde International
Astronomical Union
(Milletlerarası Astronomi Birliği) tarafından tavsiye edilen
vasatî, yâni ortalama geceyarısı (veya
vasatî zevâlî zaman cinsinden saat 12.00) kabul edilmiştir. Dünyâ
için 24 saatlik bir vasatî günün başlangıcı
Greenwich vasatî geceyarısıdır.
Bu zaman “Greenwich (Griniç)
Mean Time (GMT)”, yâni “Greenwich
vasatî zaman” adını alır. Aşağıdaki paragraflarda teferruatı
açıklanacak olan bu zaman, Fransızca “Temps
Universel (TU)”, Almanca “Weltzeit
(WZ)” ve İngilizce “Universal Time
(UT)” isimleriyle anılmaktadır.
Zamanın ölçülmesi:
Aynı anda vukû bulmayan iki
hâdise arasında geçen müddet, muntazam bir şekilde tekerrür eden
bir hâdisenin tekrar sayısı olarak ölçülür. Ölçmek için bir mebde
veya başlangıç ve bir de mukâyese birimi olarak kullanılacak
standart zaman aralığına ihtiyaç vardır. Standart zaman aralığı
muntazam tekerrür eden hâdisenin müteakip iki tekerrürü arasında
geçen zaman cinsinden tespit edilir. Böyle bir zaman kâidesinin
umûmî olarak kullanılabilmesi için târif edilen zamanın arzın her
yerinde çok iyi bir takribiyetle aynı
adedî (sayısal) değerle tespit edilmesine imkân vermesi lâzımdır.
Arzın kendi mihveri (ekseni) etrâfında dönme hareketi, aynı arz
etrâfında ve arzın güneş etrâfındaki dönme hareketleri bu şartı
hâizdir. Rakkas (sarkaç) ise bu şartı yerine getirmez.
Arzın mihveri
etrafında dönüşü esas alınarak vasatî güneş zamanı (mean
solar time) ve vasatî yıldız zamanı (mean
sidereal time), arzın güneş etrâfında
dönüş hareketi esas alınarak efemeris (ephemeris)
zamanı, atomun muayyen kuantum seviyelerinde yaydığı
elektromanyetik radyasyon esas alınarak atom zamanı (atomic
time) târif edilmiştir. Bunlardan arz, ay ve güneşin dönme
hareketine istinad edenlerin az da olsa
zamanla ölçü birimi değişmektedir. Bunun sebebi ise bir tam devri
tespit etmek için gök küresinde sâbit kabul edilen noktaların bir
devre bâzan on binlerce yılı bulan
devrî ve üniform olmayan (dalgalı)
hareketleridir. Bunun için rotasyonel (deverânî),
Efemeris ve Atom zamanları olarak ayrı
ayrı ele alınırlar.
Rotasyonel
(Deverânî, Gayri
Mütesâvî) zaman:
Güneş
zamanı-görünen güneşin günlük hareketi sırasında arz üzerinde bir
yerin tûlünden (meridyeninden) müteakip iki
geçişi arasında geçen müddete bir hakîkî güneş günü denir.
Güneşin bir yerin tûlünden üst geçişi
bir güneş saati (meselâ Dâire-i Hindiyye),
bir teodolit veya bir teleskopla tespit
edilebilir.
Güneş, yıllık
görünen hareketi sırasında her gün takriben 1° (4dak) doğuya doğru
intikal ettiğinden (ötelendiğinden) bir hakîkî güneş gününün
uzunluğu arzın kendi ekseni etrâfında bir tam dönüş müddetinden,
vasatî güneş zamanı cinsinden ortalama olarak 3 dakika 56,555
saniye kadar daha uzundur. Ayrıca arzın güneş etrâfındaki
yörüngesinin elips şeklinde olması ve arzın kendi etrâfında dönme
mihverinin yörünge düzlemine (ekliptik
veya dâire-i husûf’a) dik olmayıp bununla takriben 23,5° açı
yapması sebebiyle hakikî güneş günlerinin uzunlukları birbirinden
farklı olur. “Bir hakîkî güneş gününün uzunluğu” farkı zaman
denkleminin o güne âit günlük değişimine eşittir.”
Sâbit hızla
çalışan mekanik saatlerin yapılarak on yedinci asırdan îtibâren
kullanılmaya başlamasıyle uzunluğu
değişmeyen bir ortalama güneş günü (mean
solar day) kabul edilmiştir. Bir
ortalama güneş günü, ortalama güneşin (ki bu güneş hakîkî güneşten
ileride veya geride olabilir)meridyenden müteakip iki alt
geçişi arasında geçen müddet olarak
târif edilir. Bir vasatî güneş gününün 1/24’üne bir vasatî güneş
saati, veya sâdece vasatî saat; bunun 1/60’ına bir vasatî güneş
dakikası, bunun da 1/60’ına bir vasatî güneş saniyesi denir.
Hakîkî güneş
zamanı ile vasatî (ortalama) güneş zamanı arasındaki farka zaman
denklemi (tâdil-i zaman, “equation of
time”) denir. Bu fark iki güneşin saat açıları arasındaki farka
muadildir ve rasatlarla tespit ve hesap edilerek almanaklarda
cetveller hâlinde verilir. “Hakîkî zaman-ortalama zaman” olarak
hesaplanan zaman denkleminin değeri takriben -14 dakika ile +16
dakika arasında değişir. Zaman denkleminin günlük değişim miktarı
ise 0 ilâ ±0.5 dakika kadardır. Hakîkî güneş zamanı
Gz ve vasatî güneş zamanı
Oz ile gösterilirse, zaman
denklemi E(t)= Gz-Oz
olur.
*
MEHAZ
:
YENİ REHBER ANSİKLOPEDİSİ’NDEN
ALINDI.
****
****
*** ALTUNTOP.NET -- Abdülhakim ALTUNTOP